በዶ/ር ተስፋዬ ብርሃኑ(ጠቅላላ ሐኪም- ሰላሌ ዩኒቨርሲቲ ኮምፕርሄንሲቭ ስፔሻላይዝድ ሆስፒታል መምህር)

Reviewed/Approved by: Alemayehu Woldeyes,MD,MSc(Consultant ophthalmologist)

   መግቢያ 
ግላኮማ ለዓለማችን ዓይነ ስውርነት ከዓይን ሞራ ግርዶሽ ቀጥሎ መንስኤ ሲሆን ሊቀለበስ/ሊስተካከል ለማይችል ዓይነ ስውርነት ደግሞ ግንባር ቀደም ምክንያት ነው።
እ.አ.አ በ2021 ዓ.ም በተጠኑ ጥናቶች መሠረት በዓለም አቀፍ ደረጃ ወደ 253 ሚሊዮን የሚጠጉ ሰዎች የማየት እክል ያለባቸው ሲሆኑ ከእነዚህ ውስጥ 36 ሚሊዮን ሰዎች ማየት የተሳናቸው ናቸው። በግምት 89% የሚሆኑት ማየት የተሳናቸው ሰዎች (ዝቅተኛ እይታ እና ዓይነ ስውርነት) በማደግ ላይ ባሉ ሀገራት በተለይም ከሰሃራ በታች ባሉት ይገኛሉ። 
በኢትዮጵያም ወደ 5.4 ሚሊዮን የሚጠጋው ማለትም ከ123 ሚሊዮን ሕዝብ 1.6 በመቶው ዓይነ ስውርነት እና 3.7 በመቶው ደግሞ ዝቅተኛ የማየት ችግር አለበት። ከዚህ ውስጥ ከ87.4% በላይ የሚሆነውን የዓይን እክል ሳይከሰት በፊት ቀድሞ መከላከል የሚቻል ነው። የዓይን ሞራ ግርዶሽ(Cataract)፣  ትራኮማ (Trachoma)፣ የብሌን ጠባሳ (Corneal opacity)፣ በመነጽር የሚስተካከል የዕይታ ችግር (Refractive errors) እና ግላኮማ ዋነኛ የዓይነ ስውርነት መንስኤዎች መሆናቸውን ጥናቶች ይጠቁማሉ። 

ግላኮማ ምንድነው?

ግላኮማ በተለምዶ የዓይን ግፊት በሽታ በመባል የሚታወቅ ቢሆንም የዕይታ ነርቭንና ሬቲናን ከጊዜ ወደ ጊዜ  እየጎዱ የዕይታ አድማስን ለሚቀንሱ እንዲሁም ለዓይነስውርነት ለሚዳርጉ የዓይን እክሎች የተሰጠ የወል የበሽታ ስያሜ ነው። (ነርቭ ፣ የልብ እና የአጥንት ጡንቻዎች አንዴ ከተጎዱ ወደ ቀድሞ ጤናቸው ሊመለሱ የማይችሉ ሕዋሳት መሆናቸውን ልብ ይሏል።) ግላኮማ ብዙውን ጊዜ ዓይነ ስውርነትን የሚያስከትለው  በዝግታ እና በረጅም ጊዜ በመሆኑ “ዝምተኛው የዕይታ ሌባ” በመባል ይታወቃል።
የተለያዩ የግላኮማ ዓይነቶች ቢኖሩም በዚህ ጽሑፍ ግን በብዛት የሚስተዋሉትን ሁለት የግላኮማ ዓይነቶችን እንቃኛለን።  እኒህም ክፍት–አንግል ግላኮማ(Open angle galucoma) እና ዝግ አንግል ግላኮማ (Closed angle glaucoma) ናቸው። እነዚህ የግላኮማ ዓይነቶች የሚፈጠሩት በዓይን ውስጥ ያለው ፈሳሽ/ዓይነ ውሃ ፍሰቱ ተስተጓጉሎ ወይም ከልክ በላይ ተመንጭቶ የዓይን ውስጥ ግፊት በመጨመሩ ምክንያት በኋለኛው የዓይን ክፍል ላይ በሚገኙት የዕይታ ነርቭ እና ሬቲና ላይ ጉዳት ሲደርስ ነው።

ለግላኮማ ተጋላጭነታችንን የሚጨምሩ ነገሮች ምንድን ናቸው?
ሀ. እድሜ በተለይ ከ60 በላይ መሆን
ለ. ጥቁር(አፍሪካዊ ዘር) መሆን ከነጮቹ በሦስት እጥፍ ተጋላጭነትን ይጨምራል።
ሐ. በቤተሰብ ውስጥ የግላኮማ ታሪክ ካለ በተለይ በመጀመሪያ ዘመድ(ወንድም፣ እህት፣ ወላጅ)
መ. ከቁጥጥር ያለፈ የዓይን ግፊት(Intra ocular pressure)
ሠ. ከቁጥጥር ያለፈ የደም ግፊት
ረ. ያልተቆጣጠሩት የስኳር በሽታ
ሰ. ያላግባብ መድኅን ጨቋኝ(Steroids) እና ሌሎች መድኃኒቶች መጠቀም
ሸ. ዓይን ላይ የሚደርሱ አደጋዎች(Traumas)
ቀ. የዓይን መሃከለኛው ክፍል ብግነት(Uveitis )

የግላኮማ በሽታ ምልክቶች?
አብዛኛዎቹ ግላኮማ ያለባቸው ሰዎች የዕይታ መቀነስ እስኪኖራቸው ድረስ ምልክቶችን አያስተውሉም።
በተለይ ክፍት አንግል ግላኮማ ብዙውን ጊዜ በቶሎ ምልክቶችን አያመጣም። ሆኖም በጊዜ ሂደት የእይታ መጥፋትን በሚያስከትልበት ጊዜ፣ የጠርዝ/ጎን ዕይታን በመቀነስ ይጀምራል። ማዕከላዊ/መሃለኛው ዕይታቸው ግን ብዙውን ጊዜ አይጎዳም።  ይህም  በዋሻ ውስጥ ስንሄድ ከሚገጥመን ዕይታ ጋር ይመሳሰላል። በሽታው እየባሰ ሲሄድ ግን ማዕከላዊ እይታ ጭምር ተጎድቶ ዓይነ ስውርነት ይከሰታል።
ዝግ አንግል ግላኮማ በተለይ አጣዳፊው(Acute angle closure glaucoma) ተብሎ የሚጠራው በሽታ ሲገጥም በዓይን ውስጥ ፈጣን የግፊት መጨመር ስለሚፈጠር የሚከተሉት ምልክቶች በቶሎ ይከሰታሉ። 

• የደበዘዘ ወይም የጠበበ የእይታ መስክ 
• በዓይን ላይ ከባድ ህመም 
• በመብራት ዙሪያ ‘ቀስተ ደመና‘ የሚመስል ነገር ማየት  
• ማቅለሽለሽ/ማስመለስ
• ራስ ምታት 
• ምልክቶች ለመጀመሪያ ጊዜ ሲያጋጥሙ በፍጥነት የሕክምና እርዳታ ማግኘት ዓይነ ስውርነትን ለመከላከል ይረዳል።
  

የልየታ ምርመራ ለምን ያስፈልጋል?

የዓለም ግላኮማ ማኅበር(WGA) ወደ 80 ሚሊዮን የሚጠጉ ሰዎች የግላኮማ ተጠቂ ቢሆኑም በሽታው እንደላባቸው የሚያውቁት ግን  ከ50% አይበልጡም ይለናል።
ክፍት አንግል ግላኮማ ያለባቸው ሰዎች ምልክቶች እምብዛም አይኖራቸውም። ስለሆነም ባለቤቱ ባላሰበበት ሰዓት ለዝርፍያ እንደሚመጣ ሌባ ዓይናችንን ሊሰርቅ ስለሚመጣ ተዘጋጅቶ መጠበቁ አማራጭ የሌለው መፍትሄ ነው። አብዛኛውን ጊዜ ለሌላ የጤና ምርመራ ወደ ጤና ጣቢያ ስንሄድ ደም ግፊት እንዳለብን እንደሚነገረን ሁሉ ክፍት አንግል ግላኮማም ለሌላ የዓይን ህመም ምርመራ ስናደርግ በአጋጣሚ ሊገኝ እንደሚችል ጥናቶች ያሳያሉ። ስለሆነም ከታከመ ስለማይብስ፤ ካልታከመ ግን የመታወር ስጋት ስለሚያመጣ ተጋላጭ የሆኑ ሰዎች የልየታ ምርመራ ቢያከናውኑ ይመረጣል። በግላኮማ የሚመጣ ዓይነ ስውርነት ሊድን አይችልምና። የዓይን ግፊት መጨመር ሊስተካከል የሚችል ለግላኮማ ከሚያጋልጡን ነገሮች አንዱ እንጂ ግላኮማ ማለት እንዳልሆነ ልብ ይሏል። ይህም የዓይን ግፊታችን መደበኛ(8-21mmHg) ሆኖ ሳለ በግላኮማ ልንጠቃ እንችላለን ማለት ነው። ስለዚህ የዓይን ጤናችንን ለመታየት ስንሄድ ከዓይን ግፊት ምርመራ በተጨማሪ የዕይታ መስክ እና የዓይን ነርቭ ጤናማነት ምርመራ ልናደርግ ይገባል ማለት ነው። 

* ጥቁር/ሂስፓኒክ ዘር፣ በግላኮማ ምክንያት የመጣ የቤተሰብ የዓይነ ስውርነት ታሪክ በዋናነት ሲጠቀሱ ከላይ አጋላጭ በሚለው ንዑስ ርዕስ ሥር የተጠቀሱትም ያለባቸው ቢመረመሩ ይመከራል።

ግላኮማ ሕክምናው ምንድነው?
የዝግ እና ክፍት አንግል ግላኮማ ሕክምናዎች ሁሉም የሚሠሩት በዓይን ውስጥ ያለውን ግፊት በመቀነስ ነው። የዓይን ግፊትን ለመቀነስ 3 መንገዶች አሉ።

• የዓይን ጠብታ መድኃኒቶች 
• የብርሃን ጨረር  ሕክምና(Laser therapy) –ከዓይን ውስጥ ፈሳሽ የሚወጣበትን መንገድ ያሻሽላል።
• ቀዶ ጥገና – ፈሳሽ በተሻለ ሁኔታ እንዲፈስ ትንሽ ቀዳዳ መክፈት ወይም በዓይን ውስጥ ትንሽ ቱቦ ማስገባትን ያካትታል።

ማወቅ ያለብዎት አንዳንድ ነገሮች፡– ሐኪምዎ ያዘዘውን የዓይን ጠብታዎች ያለመሰልቸት በየቀኑ መውሰድ በጣም አስፈላጊ ነው።  እነዚህ መድኃኒቶች ዕይታዎን እንዳያጡ የሚያግዙዎት የአጠቃቀም መመሪያዎችን ከተከተሉ ብቻ መሆኑንም አይዘንጉ። ተሽሎኛል ብለው ሕክምናዎን ከመከታተል እንዳያቋርጡ።

ማጠቃለያ
በግላኮማ የሚመጣ ዓይነ ስውርነትን መከላከል ይቻላል። እንዴት ቢሉ በሽታው በልየታ ምርመራ በመጀመሪያዎቹ ደረጃዎች ከተገኘ ባሉት የሕክምና አማራጮች እንዳይብስ በማድረግ ዕይታን ማዳን ስለሚቻል ነው። ስለሆነም የዘገየ ምርመራ እና በቂ ያልሆነ ህክምና በግላኮማ ለሚከሰት ዓይነ ስውርነት ዋነኛ መንስኤዎች መሆናቸውን አውቀን ተጋላጭ የሆንን ሰዎች በጊዜ እንመርመር፤ ወላጆቻችንን በቶሎ እናስመርምር፤ ሕክምናችንን ያለመሰልቸት እንከታተል።

ለመጻፍ የተነበቡ ጽሑፎች
1. Uptodate 2021
2.https://www.tandfonline.com/doi/epdf/10.2147/OPTO.S295626?needAccess=true
3.https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q=glaucoma+in+ethiopia+knowledge&oq=prevalence+of+glaucoma+in+ethiopia
4. https://www.orbis.org/en/where-we-work/africa/ethiopia
5. https://wga.one/what-is-glaucoma/#:~:text=Glaucoma%20is%20a%20chronic%2C%20progressive,produces%20characteristic%20visual%20field%20damage

By Jochebed Kinfemichael Suga, 4th year medical student at Myungsung Medical College

ጆኬቤድ ክንፈሚካኤል ሱጋ (ሚዩንግሱንግ ህክምና ኮሌጅ የ፬ አመት ተማሪ)

Reviewed/Approved by: Alemayehu Woldeyes,MD,MSc(Consultant ophthalmologist)

በአለማችን ላይ የአይነ-ስውርነት ዋነኛ ምክንያት ከሆኑት ውስጥ የአይን ሞራ በቀዳሚነት ይገኛል፡፡ የአይን ሞራ በተለምዶ ጠርቶ የሚገኘዉን የአይን ሌንስ ላይ ጭጋጋማ (foggy) ሽፋን መገኘት ነው፡፡ አይናችን እንዲያይ ብርሀን በጠራ ሌንስ ዉስጥ መተላለፍ አለበት፡፡ ይህም የጠሩ ምስሎች በውስጠኛዉ የአይናችን ክፍሎች ውስጥ እንዲተላለፍ ይረዳል፡፡ የአይን ሞራ በሚኖርበት ጊዜ ግን የአይናችን ክፍል ላይ ጭጋጋማ (foggy) ሽፋን ስለሚኖር የምናያቸዉ ነገሮች መደብዘዝ ብሎም እይታን ሙሉ በሙሉ እስከመከልከል ይደርሳል፡፡ ይህም በአንድ ጊዜ የሚፈጠር ሳይሆን ቀስ በቀስ በሂደት የሚፈጠር ነገር ነው፡፡

የአይን ሞራ እንዴት ይፈጠራል?

የአይናችን ሌንስ በተለምዶ ውሀ እና ፕሮቲኖችን ይዞ ይገኛል፡፡ በጊዜ ሂደት የእነዚህ ፕሮቲኖች መሰባበር የፕሮቲኖች ስብርባሪ ክምችት በአይናችን ሌንስ ላይ እንዲፈጠር ያደርገዋል፡፡ ይህም ክምችት በአይናችን ሌንስ ላይ ጭጋጋማ ሽፋንን ስለሚፈጥር ብርሀን በቀላሉ በመግባት የጠሩ ምስሎች መፈጠር እንዳይችሉ ያደርጋቸዋል፡፡ ይህ ተፈጥሯዊ ሂደት እድሜ ሲገፋ(በተለይ በ50 እና 60 አመታት ላይ) በበለጠ መፈጠር ይጀምራል።

የአይን ሞራ ምልክቶች

የእይታ መቀነስ ወይም መጥፋት

ከነፀብራቅ ጋር የተገናኙ ችግሮች (በማታ መንዳት መቸገር፣ ሃሎስ)

ቀለማትን በቀላሉ ለመለየት መቸገር (ነጭ ነገሮች ቢጫ ሆነው መታየት)

እይታ ተደምሮ/ በዝቶ መታየት (double vision)

ጨረሮችን በምንመለከትበት ጊዜ ክብ ሆኖ መታየት (halo)

በተደጋጋሚ የአይን መነፅር መቀያየር ሲያስፈልግ

የአይን ሞራ ተጠቂ ማን ነዉ?

የአይን ሞራ በአብዛኛዉ ጊዜ ከ50-60 አመት ገደማ መፈጠር የሚጀምር ሲሆን አብዛኛው ሰው ምልክት ማየት የሚጀምረው ከ60 አመት ገደማ በኋላ ነው፡፡ የአይን ሞራ በጊዜ የመፈጠር እና ዘግይቶ የመፈጠር ጉዳይ እንጂ በማንኛዉም ሰዉ ላይ የሚፈጠር ነገር ነው፡፡ በሴቶች እና በወንዶችም ላይ የመፈጠር ሂደቱ ምንም ልዩነት የሌለዉ ሲሆን ሁለቱንም ፆታዎች እኩል ያጠቃል፡፡

ባልተለመደ ሁኔታ ህፃናቶች ሲወለዱ ወይም በልጅነት ጊዜያቸዉ የአይን ሞራ ሊኖራቸዉ ይችላል፡፡ ይህም በወላጆቻቸዉ በኩል በዘር የወረሱት ወይም በእናቶቻቸዉ ማህፀን ዉስጥ እያሉ ለኢንፌክሽን ሲጋለጡ ነዉ፡፡ አንዳንድ ጊዜም የአይን ሞራ በልጅነት ሲፈጠር ለሌሎች በሽታዎች እንደ አንድ ምልክት ሆኖ ሊገኝ ስለሚችል ጥልቅ ምርመራዎችን ማድረግ ያስፈልጋል፡፡

ለአይን ሞራ መፈጠር አስተዋፆ የሚያደርጉ ነገሮች

እድሜ እየጨመረ ሲሄድ የአይን ሞራ የመፈጠር እድሉ ይጨምራል፡፡ ከዛም በተጨማሪ ለአይን ሞራ ከሚያጋልጡ ምክንያቶች ውስጥ የሚከተሉት ዋነኞቹ ናቸዉ፡፡

የስኳር በሽታ

ማጨስ

አብዝቶ መጠጣት

መድሃኒቶች (እስቴሮይድ፤…)

በቤተሰብ ዉስጥ የአይን ሞራ ያለበት ካለ

ለረጅም ጊዜ ለፀሀይ ጨረር መጋለጥ

ከዚህ በፊት አይን ላይ የደረሰ ጉዳት ካለ ወይም ቀዶ ጥገና ከተደረገለት

በማህፀን ዉስጥ ለአይን ሞራ ለሚያጋልጡ ኢንፌክሽኖች መጋለጥ ለምሳሌ፡ ሩቤላ( rubella)

የአይን ሞራ አይነቶች

የአይን ሞራ ከሚገኝባቸው ቦታዎች ላይ በመመስረት በ3 እንከፍላቸዋለን፡፡

የመሀከለኛዉ የአይን ሌንስ ክፍል ላይ የሚገኝ የአይን ሞራ (Nuclear cataract)፡ ይህ የአይን ሞራ አይነት በመጀመሪያ የአጭር እይታ መቀነስ ወይም ጊዜያዊ የንባብ እይታ መሻሻል ሊያሳይ ይችላል፡፡ በጊዜ ሂደት ግን የአይን ሌንሱ ወደ ቢጫ ወይም ቡናማ ቀለም ይቀየራል፡፡ ይህም ቀለማትን መለየት እንድንቸገር ያደርገናል ማለትም ነጭ ነገሮች ቢጫ ሆነው ሊታዩ ይችላሉ፡፡ ስለሆነም የእይታ ሽፋንን ይጨምራሉ፡፡

የአይን ሌንስ ጠርዝ ላይ የሚፈጠር የአይን ሞራ(cortical cataract)፡ይህ የአይን ሞራ አይነት ሲጀምር ነጭ እና ሽብልቅ ቅርፅ ወይም ርዥራዥ ጭጋግ በሌንሱ ጠርዝ ላይ ይፈጥራል፡፡ ቀስ በቀስ ወደ መሀከለኛዉ የአይን ሌንስ ክፍል በመግባት የብርሀን መግቢያ ላይ አሉታዊ ተፅዕኖ ማሳደር ይጀምራል፡፡

ከአይን ሌንስ ጀርባ የሚፈጠር የአይን ሞራ(Posterior subcapsular cataract)፡ ይህም የአይን ሞራ አይነት ብርሀን በሚተላለፍበት የአይን ሌንስ የጀርባ ክፍል ላይ ትንንሽ ጭጋጋማ ነጠብጣብ በመፍጠር ይጀምራል፡፡ ይህ የአይን ሞራ አይነት አብዛኛውን ጊዜ የንባብ እይታ ላይ ተፅዕኖ ያሳድራል፡፡ ደማቅ ብርሀኖችን ለማየት እና የብርሀን ጨረሮችን ለማየት መቸገርን ያመጣል፡፡ ከነዚህ በተጨማሪም ይህ የአየን ሞራ አይነት ከሌላዉ የአይን ሞራ አይነት የሚለየዉ ከአንዱ ደረጃ ወደ ሌላ ደረጃ የሚተላለፍበት ሂደት የፈጠነ በመሆኑ ነው፡፡

የአይን ሞራ እንዴት ይታወቃል?

ከላይ ለመጥቀስ የተሞከሩት የአይን ሞራ ምልክቶችን ሲያስተውሉ ወደ አይን ሀኪሞ በመሄድ የአይን የውስጥ ክፍሎችን አጉልቶ በሚያሳይ መሳሪያ ሊታዩ ይገባል፡፡ የአይን ሀኪሞ የተሻለ እይታን ለመፍጠር የሚያስችልን የአይን ጠብታ መጠቀም ሊያስፈልገዉ ይችላል፡፡

የአይን ሞራ እንዴት ይታከማል?

የአይን ሞራ መጠኑ መለስተኛ ከሆነ የእይታ መጠኑ እንደ አዲስ ተለክቶ በአዲስ መነፅር ብቻ ሊከታተሉት ይችላሉ፡፡ ነገር ግን የአይን ሞራ በጊዜ ሂደት መጠኑ የሚጨምር በመሆኑ ውሎ አድሮ ቀዶ ጥገና ማስፈለጉ አይቀሬ ነው፡፡

ብዙን ጊዜ የአይን ሞራ እይታን መከልከል እና የእለት ተዕለት የኑሮ እቅስቃሴዎችን መከልከል ሲጀምር በቀዶ ጥገና (surgery) የአይን ሞራን በማስወጣት ሰዉ ሰራሽ (artificial) ሌንስ መግጠም ያስፈልገዋል፡፡ ከየትኛውም ለአይን ሞራ ከሚደረጉ ህክምናዎች ውስጥ ዘለቄታዊ ውጤት የምናገኘዉ ከቀዶ ጥገና (surgery) በኋላ ነው፡፡

ከአይን ሞራ ቀዶ ጥገና በኋላ ሊፈጠሩ የሚችሉ ሁኔታዎች

ለአይን ሞራ ለሚደረግ ቀዶ ጥገና የስኬት መጠኑ 97-99% እንደሆነ ማስረጃዎች ያሳያሉ፡፡ ከአይን ሞራ ጋር ተያይዞ የሚመጡ የህክምና ውስብስቦች(complications) በብዛት ባይስተዋሉም አይፈጠሩም ማለት ግን አይቻልም፡፡ ሊከሰቱ ይችላሉ ከሚባሉት ውስብስቦች ውስጥ

ኢንፌክሽን (infection)

የአይን መቆጣት (inflammation)

አይን ዉስጥ መድማት (bleeding)

ሰው ሰራሽ (artificial) ሌንስ ቦታ መልቀቅ

ግላኮማ (glaucoma)

የአይን ሞራ ድጋሚ መከሰት (secondary cataract)

የሬቲና ቦታ መልቀቅ (retinal detachment)

የአይን የውስጠኛው ክፍል ውስጥ ውሃ ማቆር

የአይን እይታ መቀነስ/መጥፋት (loss of vision)

የአይን ሽፋን መውረድ (eyelid dropping)

የአይን ሞራን መከላከል ይቻላል?

በአይናችን ላይ የአይን ሞራ መፈጠር ሁሉም ሰዉ ላይ የሚፈጠር ከእድሜ ጋር ተያይዞ የሚመጣ ተፈጥሯዊ ሂደት ሲሆን በአንዳንድ ሰው ላይ ቶሎ በአንዳንድ ሰዉ ላይ ደግሞ ዘግይቶ የሚፈጠር ነው፡፡ የአይናችንን ጤንነት በመጠበቅ ግን ይህን የአይን ሞራ የመፈጠር ሂደት በተወሰነ መልኩ ልናዘገየው እንችላለን፡፡ በተጨማሪም ለአይን ሞራ መፈጠር አስተዋፆ ከሚያደርጉ ነገሮች ራስን ማራቅ አስፈላጊ ነዉ፡፡

የጤና ወግ 

ጠቃሚ እና የተረጋገጠ መረጃ ለጤናዎ ።

የጤና ወግን በነዚህ ሊንኮች መከታትል ይችላሉ ።

https://linktr.ee/Yetena_Weg