By: Fisseha Mulugeta(C2 student at Myungsung Medical College)

ፍስሃ ሙሉጌታ(ሚዩንግሱንግ ህክምና ኮሌጅ የ፬ አመት ተማሪ)

Reviewed/Approved  by: Dr. Fitsum Tilahun (Editor at Yetena Weg/ Nephrologist)

ኩላሊት እና የኩላሊት ድክመት ምንድነው?

ኩላሊቶቻችን በሰዉነታችን ውስጥ የሚመረቱ ጎጂ እና መርዛማ ምርቶችን ያስወግዳሉ። በተጨማሪም ውሃ ፣ ፈሳሾች ፣ ማዕድናት ፣ ኬሚካሎች እና ኤሌክትሮላይቶችን(እንደ ሶዲየም ፖታስየም ወዘተ)መጠን ሚዛን በመጠበቅ ያገለግላሉ።  

ኩላሊቶቻችን እንደበፊቱ መስራት ሲያቅታቸው ወይም ሙሉ በሙሉ መስራት ሲያቆሙ የኩላሊት ድክመት ይባላል። 

• የኩላሊት እጥበት (ዳያሊስስ)

የኩላሊት እጥበት (ዳያሊስስ) ማለት በኩላሊት  መድከም ምክንያት ሰውነት ውስጥ የሚጠራቀመው መወገድ ያለበት ቆሻሻ ምርት እና ከመጠን በላይ የሆነን ውሃ ከሰውነት በሰው ሰራሽ መንገድ የማስወግድ ሂደት ነው።

• የኩላሊት እጥበት አይነቶች

1. በደም ስር የሚሰጥ (ሂሞ ዳያሊስስ)

• ከደም ስር ወደ ዳያሊስስ ማሽን በተጣጣፊ ቱቦ ይገናኛል፡፡ 
• ማሽኑ ደሙን ባሉት ማጣርያ አካላቶች  እና ዲያልያዘር የሚባል ልዩ ብጥብጥ በመጠቀም ደምን ያጣራል። 
• ከተጣራ በኋላ በሌላ ተጣጣፊ ቱቦ ወደ ደም ስር ይመለሳል፡፡ 
• ሄሞዳያሊስስ ከመጀመሩ 4-8 ሳምንታት በፊት በክንድ ላይ ደም ወሳጅ (Artery) እና ደም መላሽ (Vein) ቧንቧዎችን በቀላል ቀዶ ጥገና መገናኘት አለባቸው፡፡ 
• ሄሞዲያልሲስ በአብዛኛው ጊዜ በሳምንት ሶስቴ  ይካሄዳል፡፡
• እያንዳንዱ እጥበት አራት ሰዓታትን አካባቢ ይፈጃል።

2.የሆድ ውስጥ የሚደረግ ኩላሊት እጥበት (ፔሪቶኒያል ዲያላሲስ)

• በመኖሪያ ቤት ውስጥ የሚደረግ የኩላሊት እጥበት አይነት ነው። ታካሚው ስራውን እየሰራ ቤት ሆኖ ይሄን አይነት ዳያልሲስ ማድረግ ይችላል። ይህ ሕክምና አገልግሎት በሀገራችን ውስጥ በአሁኑ ሰዓት የለም።
• ፔሪቶንየም የውስጠኛውን የሆድ ክፍል የሚሸፍን ሽፋን ነው።
• ፔሪቶንየም ፈሳሽ በከፊል የሚያሳልፍ ወንፊት መሳይ ሲሆን በደም ውስጥ የሚገኙ አላስፈላጊ የሰውነት ቆሻሻዎችንና መርዞችን ማሳለፍ ይችላል።
• በሆድ ውስጥ አነስተኛ ቀዳዳ መከፈት አለበት፡፡ 
• ካቴተር የሚባል ቀጭን ቱቦ ወደ ተከፈተው ቀዳዳ ውስጥ ይገባል። ይህ የዲያሊሲስ ፈሳሽ (ዲያልያዘር) በሆድዎ ውስጥ እንዲገባ ያስችለዋል።
• ፈሳሹ ከገባ በኋላ ፤ ቆሻሻ ምርቶች በፔሪቶንየም  አልፈው በሌላ ካቴተር ይወጣሉ፡፡

ይህ የመለዋወጥ ሂደት አብዛኛውን ጊዜ ለማጠናቀቅ ከ30 እስከ 40 ደቂቃዎችን ይወስዳል።

• የኩላሊት እጥበት የሚያደርግ ሰው ማድረግ የሚገባው ጥንቃቄ
  • የደም ወሳጅ (Artery) እና ደም መላሽ (Vein) ቧንባ መገናኛ
    • በሳሙና እና በሞቀ ውሃ በየቀኑ ይጠቡ፡፡
    • ከዲያሊሲስ ሕክምና በፊት አካባቢውን አይቧጭሩ ወይም አይንኩ፡፡
    • ማንም ሰው ይህንን ክንድ ደም ለመውሰድ ወይም ደም ግፊት ለመለካት እንዲጠቀምበት አለመፍቀድ፡፡
    • በመደበኛነት ሲሰራ በአካባቢው ላይ ንዝረት ሊሰማዎት ይችላል፤ ንዝረት ካልተሰማዎት ለሐኪምዎ ወይም ለነርስዎ ያሳውቁ።
  • ሐኪም ወይም ነርስ ካቴተርዎን በፋሻ  ይሸፍናሉ– ይህ ኢንፌክሽንን ለመከላከል አስፈላጊ ነው፤ ይህንን ለማስወገድ ወይም ለመቀየር ቤት ውስጥ አይሞክሩ፡፡
  • በየቀኑ ኪሎ ይመዘኑ – ኩላሊትዎ በማይሰራበት ጊዜ ፈሳሽ በሰውነትዎ ውስጥ ይሰበሰባል። ኪሎዎ ከወትሮው የበለጠ ከጨመረ ለሐኪምዎ ወይም ለነርስዎ ያሳውቁ፡፡

• ልዩ አመጋገብን ይከተሉ – የሚጠጡትን ፈሳሽ መጠን መወሰን ያስፈልግዎታል።  እንዲሁም ብዙ ሶዲየም ፣ ፖታሲየም እና ፎስፎረስ የያዙ ምግቦችን መብላት የለቦትም፡፡

ለምን በዳያሊስስ ላይ ያሉ ሰዎች አመጋገባቸውን መከታተል አለባቸው?

• ዲያሊሲስ የኩላሊትን ሥራ የሚተካ ሕክምና ነው። 

• ዳያሊሲስ ግን እንደ ጤናማ ኩላሊት ያህል አያጣራም።

• በተጨማሪም መደበኛ ኩላሊቶች ቀኑን ሙሉ በየቀኑ ይሠራሉ ነገር ግን  የኩላሊት ድክመት ያለባቸው ሰዎች ብዙውን ጊዜ የኩላሊት እጥበት በሳምንት 3 ጊዜ ብቻ በማዕከል ያደርጋሉ። 

• በመብላትና በመጠጣት ብዙ ውሃ፣ ጨው ወይም ሌሎች ንጥረ ነገሮችን ስለሚያገኙ እነዚህ ነገሮች በሰውነት ውስጥ ሊከማቹ ይችላሉ።  
• ብዙ ፈሳሽ የደም ግፊትን ከፍ ሊያደርግ እና ልብ ከአቅም በላይ እንዲሠራ ያደርገዋል። የሰውነት ክብደት መጨመር ፣ እብጠት እና የመተንፈስ ችግርም ሊያስከትል ይችላል፡፡

በአመጋገብ ላይ ምን ለውጦች ማድረግ አለብኝ?

ፈሳሾች 

• አብዛኛዎቹ በዲያሊሲስ ላይ ያሉ ሰዎች ምን ያህል ፈሳሽ እንደሚበሉ እና እንደሚጠጡ መወሰን አለባቸው። ሲቀልጡ ፈሳሽ የሚሆኑትም (አይስ ክሬም) እንደ ፈሳሽ ይቆጠራሉ፡፡ 
• አንዳንድ ፍራፍሬዎች እና አትክልቶች በውስጣቸው ብዙ ፈሳሽ አላቸው። ከእነዚህም መካከል ሐብሐብ፣ ኮክ ፣ ዱባ እና ሰላጣ ይጠቀሳሉ።
• እብጠትና የሽንት ፈሳሽ መቀነስ ያጋጠማቸው ታካሚዎች የሚወስዱትን የፈሳሽ መጠን እንዲገድቡ ይደረጋል። እብጠትን ለመቀነስ በ24 ሰዓታት ውስጥ የሚወሰደው የፈሳሽ መጠን በየቀኑ ከሚመረተው የሽንት መጠን ያነሰ መሆን አለበት።
• እብጠት የሌላቸው ህመምተኞች ከመጠን በላይ ፈሳሽ እንዳይኖር እንዲሁም የፈሳሽ እጥረት እንዳይከሰት የሚወስዱት የፈሳሽ መጠን በቀን የቀደመውን ቀን የሽንት መጠን ላይ 500 ሚሊ ሊትር በመደመር ይሆናል።

ከተጠማሁስ?

• ከተጠማቹ ነገር ግን ፈሳሽን መገደብ ካለባቹ እነዚህን ምክሮች ሞክሩ፡–
  • ከመጠጣት ይልቅ በረዶ ይምጠጡ። ምክንያቱም በረዶ ለረጅም ጊዜ ይቆያል(ነገር ግን በረዶም ፈሳሽ መሆኑን ያስተውሉ)።
  • ማስቲካ ያኝኩ ወይም ጠንካራ ከረሜላ ይምጠጡ፡፡
  • የቀዘቀዙ ወይኖች ይብሉ፡፡
  • አፍዎን በውሃ ይግሞጥሞጡ ነገር ግን አይዋጡ፡፡

 ሃይል ሰጪ ምግቦች /ካርቦሃይድሬት

• ካርቦሃይድሬት ለሰውነት ዋናው የሃይል ምንጭ ነው። ከስንዴ ፣ ጥራጥሬ ፣ ሩዝ ፣ ድንች ፣ ፍራፍሬዎች ፣ ስኳር ፣ ማር ፣ ኩኪሶች ፣ ኬኮች ፣ ጣፋጮች እና ከመጠጦች ውስጥ ይገኛሉ።

• የስኳር ህመምተኞች እና ከመጠን በላይ ውፍረት ያላቸው ታካሚዎች ሃይል ሰጪ ምግቦችን መጠን መገደብ ያስፈልጋቸዋል፡፡

ሶዲየም 

• ይህ በጠረጴዛ ጨው ውስጥ ዋናው ንጥረ ነገር ነው፡፡
• አብዛኛዎቹ በዳያሊስስ ላይ ያሉ ሰዎች የሚበሉትን የሶዲየም መጠን መገደብ አለባቸው።
• ምክንያቱም ብዙ ሶዲየም መብላት የደም ግፊትን ስለሚጨምር ነው።
•  እንዲሁም ከሚገባው በላይ ውሃ ሊያስጠማዎት እና ሊያስጠጣዎት ይችላል፡፡
• የጠረጴዛ ጨው(የምግብ ጨው) ፣ የመጋገሪያ ዱቄት፣የታሸጉ ምግቦች፣ቅመማ ቅመሞች ፣ የሶያ ሶስ ፣ አኩሪ አተር እና ክኖር ፣ አትክልቶች(እንደ ጎመን ፣ አበባ ጎመን ፣ ስፒናች ፣ ራዲሽ ፣ ቢትሮት ፣ እና የበቆሎ ቅጠል) የመሳሰሉት በሶዲየም የበለጸጉ ምግቦች ናቸው፡፡

ፖታስየም

• ይህ የልብ ምትዎን የሚቆጣጠር ንጥረ ነገር ነው። 
• ዳያሊስስ ላይ ያሉ ሰዎች የፖታስየም መጠን መወሰን አለባቸው፡፡
• በጣም ብዙ ፖታስየም በሰውነት ውስጥ ከተከማቸ የልብ ምት መዛባት ሊያመጣ ይችላል፡፡
• የበሰለ ሙዝ፣ኮኮናት ፣ ካስታርድ አፕል ፣ ጉስቤሪ ፣ ጉአቫ፣ ብሮኮሊ፣ጣፋጭ ድንች፣ ቀይ እና ጥቁር ባቄላ የመሳሰሉት በፖታስየም የበለጸጉ ምግቦች ናቸው፡፡

    ፎስፈረስ 

• ይህ በብዙ ምግቦች ውስጥ የሚገኝ ንጥረ ነገር ነው፡፡
• እንደ ወተት፣ ሌሎች የወተት ተዋህጾዎች፣ ለውዝ፣ ባቄላ፣ ጉበት እና ቸኮሌትን የመሳሰሉት ምግቦች ከፍተኛ መጠን ያለው ፎስፈረስ አላቸው፡፡
• በዲያሊሲስ ላይ ያሉ ሰዎች ከፍተኛ መጠን ያለው ፎስፈረስ ያላቸውን ምግቦች መተው አለባቸው፡፡

የገንቢ /ፕሮቲን

• ፕሮቲን ጡንቻዎ ጠንካራ ሆኖ እንዲቆይ ይረዳል፡፡ 
• ብዙ ፕሮቲን ካላቸው ምግቦች መካከል ስጋ፣ ዶሮ፣ አሳ እና እንቁላል ይገኙበታል።

የኩላሊት ህመምተኞች ከፍተኛ የገንቢ/ ፕሮቲን አመጋገቦች ከመውሰድ መቆጠብ አለባቸው።

የጤና ወግ 

ጠቃሚ እና የተረጋገጠ መረጃ ለጤናዎ ።

የጤና ወግን በነዚህ ሊንኮች መከታትል ይችላሉ ።

https://linktr.ee/Yetena_Weg