By: Fisseha Mulugeta(C2 student at Myungsung Medical College)
ፍስሃ ሙሉጌታ(ሚዩንግሱንግ ህክምና ኮሌጅ የ፬ አመት ተማሪ)
Reviewed/Approved by: Dr. Fitsum Tilahun (Editor at Yetena Weg/ Nephrologist)
ኩላሊት እና የኩላሊት ድክመት ምንድነው?
ኩላሊቶቻችን በሰዉነታችን ውስጥ የሚመረቱ ጎጂ እና መርዛማ ምርቶችን ያስወግዳሉ። በተጨማሪም ውሃ ፣ ፈሳሾች ፣ ማዕድናት ፣ ኬሚካሎች እና ኤሌክትሮላይቶችን(እንደ ሶዲየም ፖታስየም ወዘተ)መጠን ሚዛን በመጠበቅ ያገለግላሉ።
ኩላሊቶቻችን እንደበፊቱ መስራት ሲያቅታቸው ወይም ሙሉ በሙሉ መስራት ሲያቆሙ የኩላሊት ድክመት ይባላል።
- የኩላሊት እጥበት (ዳያሊስስ)
የኩላሊት እጥበት (ዳያሊስስ) ማለት በኩላሊት መድከም ምክንያት ሰውነት ውስጥ የሚጠራቀመው መወገድ ያለበት ቆሻሻ ምርት እና ከመጠን በላይ የሆነን ውሃ ከሰውነት በሰው ሰራሽ መንገድ የማስወግድ ሂደት ነው።
- የኩላሊት እጥበት አይነቶች
- በደም ስር የሚሰጥ (ሂሞ ዳያሊስስ)
- ከደም ስር ወደ ዳያሊስስ ማሽን በተጣጣፊ ቱቦ ይገናኛል፡፡
- ማሽኑ ደሙን ባሉት ማጣርያ አካላቶች እና ዲያልያዘር የሚባል ልዩ ብጥብጥ በመጠቀም ደምን ያጣራል።
- ከተጣራ በኋላ በሌላ ተጣጣፊ ቱቦ ወደ ደም ስር ይመለሳል፡፡
- ሄሞዳያሊስስ ከመጀመሩ 4-8 ሳምንታት በፊት በክንድ ላይ ደም ወሳጅ (Artery) እና ደም መላሽ (Vein) ቧንቧዎችን በቀላል ቀዶ ጥገና መገናኘት አለባቸው፡፡
- ሄሞዲያልሲስ በአብዛኛው ጊዜ በሳምንት ሶስቴ ይካሄዳል፡፡
- እያንዳንዱ እጥበት አራት ሰዓታትን አካባቢ ይፈጃል።
2.የሆድ ውስጥ የሚደረግ ኩላሊት እጥበት (ፔሪቶኒያል ዲያላሲስ)
- በመኖሪያ ቤት ውስጥ የሚደረግ የኩላሊት እጥበት አይነት ነው። ታካሚው ስራውን እየሰራ ቤት ሆኖ ይሄን አይነት ዳያልሲስ ማድረግ ይችላል። ይህ ሕክምና አገልግሎት በሀገራችን ውስጥ በአሁኑ ሰዓት የለም።
- ፔሪቶንየም የውስጠኛውን የሆድ ክፍል የሚሸፍን ሽፋን ነው።
- ፔሪቶንየም ፈሳሽ በከፊል የሚያሳልፍ ወንፊት መሳይ ሲሆን በደም ውስጥ የሚገኙ አላስፈላጊ የሰውነት ቆሻሻዎችንና መርዞችን ማሳለፍ ይችላል።
- በሆድ ውስጥ አነስተኛ ቀዳዳ መከፈት አለበት፡፡
- ካቴተር የሚባል ቀጭን ቱቦ ወደ ተከፈተው ቀዳዳ ውስጥ ይገባል። ይህ የዲያሊሲስ ፈሳሽ (ዲያልያዘር) በሆድዎ ውስጥ እንዲገባ ያስችለዋል።
- ፈሳሹ ከገባ በኋላ ፤ ቆሻሻ ምርቶች በፔሪቶንየም አልፈው በሌላ ካቴተር ይወጣሉ፡፡
ይህ የመለዋወጥ ሂደት አብዛኛውን ጊዜ ለማጠናቀቅ ከ30 እስከ 40 ደቂቃዎችን ይወስዳል።
- የኩላሊት እጥበት የሚያደርግ ሰው ማድረግ የሚገባው ጥንቃቄ
- የደም ወሳጅ (Artery) እና ደም መላሽ (Vein) ቧንባ መገናኛ
- በሳሙና እና በሞቀ ውሃ በየቀኑ ይጠቡ፡፡
- ከዲያሊሲስ ሕክምና በፊት አካባቢውን አይቧጭሩ ወይም አይንኩ፡፡
- ማንም ሰው ይህንን ክንድ ደም ለመውሰድ ወይም ደም ግፊት ለመለካት እንዲጠቀምበት አለመፍቀድ፡፡
- በመደበኛነት ሲሰራ በአካባቢው ላይ ንዝረት ሊሰማዎት ይችላል፤ ንዝረት ካልተሰማዎት ለሐኪምዎ ወይም ለነርስዎ ያሳውቁ።
- ሐኪም ወይም ነርስ ካቴተርዎን በፋሻ ይሸፍናሉ– ይህ ኢንፌክሽንን ለመከላከል አስፈላጊ ነው፤ ይህንን ለማስወገድ ወይም ለመቀየር ቤት ውስጥ አይሞክሩ፡፡
- በየቀኑ ኪሎ ይመዘኑ – ኩላሊትዎ በማይሰራበት ጊዜ ፈሳሽ በሰውነትዎ ውስጥ ይሰበሰባል። ኪሎዎ ከወትሮው የበለጠ ከጨመረ ለሐኪምዎ ወይም ለነርስዎ ያሳውቁ፡፡
- የደም ወሳጅ (Artery) እና ደም መላሽ (Vein) ቧንባ መገናኛ
- ልዩ አመጋገብን ይከተሉ – የሚጠጡትን ፈሳሽ መጠን መወሰን ያስፈልግዎታል። እንዲሁም ብዙ ሶዲየም ፣ ፖታሲየም እና ፎስፎረስ የያዙ ምግቦችን መብላት የለቦትም፡፡
ለምን በዳያሊስስ ላይ ያሉ ሰዎች አመጋገባቸውን መከታተል አለባቸው?
- ዲያሊሲስ የኩላሊትን ሥራ የሚተካ ሕክምና ነው።
- ዳያሊሲስ ግን እንደ ጤናማ ኩላሊት ያህል አያጣራም።
- በተጨማሪም መደበኛ ኩላሊቶች ቀኑን ሙሉ በየቀኑ ይሠራሉ ነገር ግን የኩላሊት ድክመት ያለባቸው ሰዎች ብዙውን ጊዜ የኩላሊት እጥበት በሳምንት 3 ጊዜ ብቻ በማዕከል ያደርጋሉ።
- በመብላትና በመጠጣት ብዙ ውሃ፣ ጨው ወይም ሌሎች ንጥረ ነገሮችን ስለሚያገኙ እነዚህ ነገሮች በሰውነት ውስጥ ሊከማቹ ይችላሉ።
- ብዙ ፈሳሽ የደም ግፊትን ከፍ ሊያደርግ እና ልብ ከአቅም በላይ እንዲሠራ ያደርገዋል። የሰውነት ክብደት መጨመር ፣ እብጠት እና የመተንፈስ ችግርም ሊያስከትል ይችላል፡፡
በአመጋገብ ላይ ምን ለውጦች ማድረግ አለብኝ?
ፈሳሾች
- አብዛኛዎቹ በዲያሊሲስ ላይ ያሉ ሰዎች ምን ያህል ፈሳሽ እንደሚበሉ እና እንደሚጠጡ መወሰን አለባቸው። ሲቀልጡ ፈሳሽ የሚሆኑትም (አይስ ክሬም) እንደ ፈሳሽ ይቆጠራሉ፡፡
- አንዳንድ ፍራፍሬዎች እና አትክልቶች በውስጣቸው ብዙ ፈሳሽ አላቸው። ከእነዚህም መካከል ሐብሐብ፣ ኮክ ፣ ዱባ እና ሰላጣ ይጠቀሳሉ።
- እብጠትና የሽንት ፈሳሽ መቀነስ ያጋጠማቸው ታካሚዎች የሚወስዱትን የፈሳሽ መጠን እንዲገድቡ ይደረጋል። እብጠትን ለመቀነስ በ24 ሰዓታት ውስጥ የሚወሰደው የፈሳሽ መጠን በየቀኑ ከሚመረተው የሽንት መጠን ያነሰ መሆን አለበት።
- እብጠት የሌላቸው ህመምተኞች ከመጠን በላይ ፈሳሽ እንዳይኖር እንዲሁም የፈሳሽ እጥረት እንዳይከሰት የሚወስዱት የፈሳሽ መጠን በቀን የቀደመውን ቀን የሽንት መጠን ላይ 500 ሚሊ ሊትር በመደመር ይሆናል።
ከተጠማሁስ?
- ከተጠማቹ ነገር ግን ፈሳሽን መገደብ ካለባቹ እነዚህን ምክሮች ሞክሩ፡–
- ከመጠጣት ይልቅ በረዶ ይምጠጡ። ምክንያቱም በረዶ ለረጅም ጊዜ ይቆያል(ነገር ግን በረዶም ፈሳሽ መሆኑን ያስተውሉ)።
- ማስቲካ ያኝኩ ወይም ጠንካራ ከረሜላ ይምጠጡ፡፡
- የቀዘቀዙ ወይኖች ይብሉ፡፡
- አፍዎን በውሃ ይግሞጥሞጡ ነገር ግን አይዋጡ፡፡
ሃይል ሰጪ ምግቦች /ካርቦሃይድሬት
- ካርቦሃይድሬት ለሰውነት ዋናው የሃይል ምንጭ ነው። ከስንዴ ፣ ጥራጥሬ ፣ ሩዝ ፣ ድንች ፣ ፍራፍሬዎች ፣ ስኳር ፣ ማር ፣ ኩኪሶች ፣ ኬኮች ፣ ጣፋጮች እና ከመጠጦች ውስጥ ይገኛሉ።
- የስኳር ህመምተኞች እና ከመጠን በላይ ውፍረት ያላቸው ታካሚዎች ሃይል ሰጪ ምግቦችን መጠን መገደብ ያስፈልጋቸዋል፡፡
ሶዲየም
- ይህ በጠረጴዛ ጨው ውስጥ ዋናው ንጥረ ነገር ነው፡፡
- አብዛኛዎቹ በዳያሊስስ ላይ ያሉ ሰዎች የሚበሉትን የሶዲየም መጠን መገደብ አለባቸው።
- ምክንያቱም ብዙ ሶዲየም መብላት የደም ግፊትን ስለሚጨምር ነው።
- እንዲሁም ከሚገባው በላይ ውሃ ሊያስጠማዎት እና ሊያስጠጣዎት ይችላል፡፡
- የጠረጴዛ ጨው(የምግብ ጨው) ፣ የመጋገሪያ ዱቄት፣የታሸጉ ምግቦች፣ቅመማ ቅመሞች ፣ የሶያ ሶስ ፣ አኩሪ አተር እና ክኖር ፣ አትክልቶች(እንደ ጎመን ፣ አበባ ጎመን ፣ ስፒናች ፣ ራዲሽ ፣ ቢትሮት ፣ እና የበቆሎ ቅጠል) የመሳሰሉት በሶዲየም የበለጸጉ ምግቦች ናቸው፡፡
ፖታስየም
- ይህ የልብ ምትዎን የሚቆጣጠር ንጥረ ነገር ነው።
- ዳያሊስስ ላይ ያሉ ሰዎች የፖታስየም መጠን መወሰን አለባቸው፡፡
- በጣም ብዙ ፖታስየም በሰውነት ውስጥ ከተከማቸ የልብ ምት መዛባት ሊያመጣ ይችላል፡፡
- የበሰለ ሙዝ፣ኮኮናት ፣ ካስታርድ አፕል ፣ ጉስቤሪ ፣ ጉአቫ፣ ብሮኮሊ፣ጣፋጭ ድንች፣ ቀይ እና ጥቁር ባቄላ የመሳሰሉት በፖታስየም የበለጸጉ ምግቦች ናቸው፡፡
ፎስፈረስ
- ይህ በብዙ ምግቦች ውስጥ የሚገኝ ንጥረ ነገር ነው፡፡
- እንደ ወተት፣ ሌሎች የወተት ተዋህጾዎች፣ ለውዝ፣ ባቄላ፣ ጉበት እና ቸኮሌትን የመሳሰሉት ምግቦች ከፍተኛ መጠን ያለው ፎስፈረስ አላቸው፡፡
- በዲያሊሲስ ላይ ያሉ ሰዎች ከፍተኛ መጠን ያለው ፎስፈረስ ያላቸውን ምግቦች መተው አለባቸው፡፡
የገንቢ /ፕሮቲን
- ፕሮቲን ጡንቻዎ ጠንካራ ሆኖ እንዲቆይ ይረዳል፡፡
- ብዙ ፕሮቲን ካላቸው ምግቦች መካከል ስጋ፣ ዶሮ፣ አሳ እና እንቁላል ይገኙበታል።
የኩላሊት ህመምተኞች ከፍተኛ የገንቢ/ ፕሮቲን አመጋገቦች ከመውሰድ መቆጠብ አለባቸው።
የጤና ወግ
ጠቃሚ እና የተረጋገጠ መረጃ ለጤናዎ ።
የጤና ወግን በነዚህ ሊንኮች መከታትል ይችላሉ ።
