በማህቶት ለይኩን ሲሳይ ተጻፈ (MPh Candidate)

አርትኦት-  ዶ/ር ምንተስኖት ማህተመ ስላሴ ( የማህንጸን እና ጽንስ ስፔሻሊስት ሃኪም)

“የወሊድ መቆጣጠሪያ መድሃኒቶችን መውሰድ ለዘላለም መካን ያደርገኛል ብዬ አስብ ነበር” ትላለች አለምነሽ ፡፡ ነፍሰ ጡር መሆኗን ባወቀች ጊዜ ያ ዶክተር የመሆን ህልም ፈረሰ – ስለ የወሊድ መከላከያ የሰማቻቸው የተሳሳቱ አፈ ታሪኮች ፤እንዲሁም የቤተሰቦቿ እና የማህበረሰቡን እይታ በመፍራት ስለ እርግዝናዋ በግልፅ ለመወያየት ፈቃደኛ አለመሆን አለምነሽን ለብቻዋ ተገልላ፣ ደጋፊ እና የሚመራት አጥታ ትምህርቷን እድታቋርጥ አደረጋት።

የአለምነሽ ታሪክ በኢትዮጵያ ውስጥ ካሉት የብዙዎች ታሪክ አንዱ ነው፣ የተሳሳቱ መረጃዎች እና በ ፆታዊ እና ሥነ ተዋልዶ  ጤና ዙሪያ ያሉ መገለሎች ወጣቶችን ለከፋ አደጋ የሚያጋለጡ ናቸው ፡፡

በአለም አቀፍ ደረጃ ወደ 1.1 ቢሊዮን የሚጠጉ ሰዎች በቂ የሆነ የ ፆታዊ እና ስነ ተዋልዶ ጤና አገልግሎት አያገኙም፣ ክነዚህም ውስጥ ከሰሃራ በታች ያሉ የአፍሪካ ሀገራት ከፍተኛውን ድርሻ ይወስዳሉ።

ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና እና መብቶች (SRHR Sexual and Reproductive Health Rights) ምንድን ነው?

የአለም ጤና ድርጅት የፆታ እና የስነ ተዋልዶ ጤና እና መብቶች (SRHR) ከፆታዊ ግንኙነት ጋር የተያያዙ አካላዊ፣ አእምሯዊ፣ ስሜታዊ እና ማህበራዊ ደህንነትን እንዲሁም ስለ አንድ ሰው የግብረ-ሥጋዊ  እና የስነ ተዋልዶ ጤና ላይ ውሳኔ የማድረግ መብት በማለት ይገልፃል።

ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና እና መብቶች የሚከተሉትን የማድረግ መብትን ያጠቃልላል :

ጾታዊ ግንኙነትን በአስተማማኝ፣ በአዎንታዊ እና በክብር የመግለጽ መብትን

ማንኛዉም ጥንዶች እንዴት፣ እና መቼ ልጆች መውለድ እንዳለባቸው የመወሰን መብት

ትክክለኛ መረጃ የማግኘት ደህንነቱ የተጠበቀ፣ ውጤታማ፣ ተመጣጣኝ እና ተቀባይነት ያለው የወሊድ መከላከያ የማግኘት መብት

በግብረ ሥጋ ግንኙነት ከሚተላለፉ ኢንፌክሽኖች( HIV AIDS) ጨምሮ ራስን የመከላከል መብት

ለእርግዝና፣ ለመውለድ እና ለጤናማ ሕፃናት የጤና እንክብካቤ ባለሙያዎችን እና አገልግሎቶችን የማግኘት መብት

በአጠቃላይ ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና መብቶች (SRHR) የቤተሰብ ምጣኔን ፣ የወሊድ መከላከያ(የቤ ተሰብ ምጣኔ በሚለው ይጥቃለላል )፣ የእናቶች ጤና አገልግሎት፣ አጠቃላይ የግብረ ሥጋ ትምህርትን ፡ በግብረ ሥጋ ግንኙነት የሚተላለፉ ኢንፌክሽኖችን መከላከል እና ስለ ፆታዊ ጤና ትምህርትን ያጠቃልላል።

ፆታዊ እና ስነ ተዋልዶ ጤና መብቶች (SRHR) አለ የሚባለው እያንዳንዱ ግለሰብ ከአድልዎ ና ከማስገደድ የጸዳ ለሥነ ተዋልዶ ጤንነቱ ትክክለኛ መረጃ እና አገልግሎቶችን የማግኘት መብት ሲኖረው ነው።

የ ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና እና መብቶች ስርጭት ምን ይመስላል?

በአለም አቀፍ ደረጃ፣ በ2020 በተጠናው ጥናት መሰረት ከ295,000 በላይ ሴቶች በወሊድ ወቅት ሞተዋል፣ 70% የሚሆኑት ከሰሃራ በታች ካሉ ሀገራት (WHO, 2021) ናቸው WHO, 2021) ። በኢትዮጵያ የእናቶች ሞት አሁንም ከፍተኛ ሆኖ የተመዘገበ ሲሆን ከ100,000 በህይወት ከሚወልዱ ህፃናት መካከል የ412 (አናቶች)ሰዎች ከእርግዝና ጋር በተያያዘ ይሞታሉ።

በመላው አፍሪካ፣ ማህበራዊ መገለል፣ የጤና አጠባበቅ እና የ ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና እና መብቶች ትምህርት እጦት በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎችን አደጋ ላይ ጥለዋል። ለምሳሌ ከሰሃራ በስተደቡብ(በታች )ከሚገኙት የአፍሪካ ሃገራት በጉርምስና ዕድሜ ላይ ከሚገኙ ልጃገረዶች መካከል 56 በመቶው (ግማሾቹ )ብቻ በቂ የስነ ተዋልዶ ጤና አገልግሎት ያገኛሉ።

በኢትዮጵያ ውስጥ ያለውን ያለዕድሜ ጋብቻ ስንመለከት 40 በመቶ የሚሆኑት ልጃገረዶች ከ18 ዓመት በፊት በማግባት ከእርግዝና ጋር ለተያያዙ ችግሮች ይጋለጣሉ ። 24 በመቶ የሚሆኑት ኢትዮጵያውያን ሴቶች ያልተሟላ የቤተሰብ ምጣኔ ፍላጎት አላቸው።ለዚህ ችግር እንደ ምክያት የሚጠቀሰው የወሊድ መከላከያ አቅርቦት ዝቅተኛ መሆን ነው፡፡

በአንድ የኢትዮጵያ ዩኒቨርሲቲ በተደረገ ጥናት መሠረት የፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና እና መብቶች ላይ ያለው የእውቀት ደረጃ 52 በመቶ ሆኖ ተገኝቷል። የዚህ ጥናት እንደሚያመለክተው ከተማ ውስጥ መኖር፤ የጤና ተማሪ ፤ በ RH(ስነ ተዋልዶ )ክለቦች መሳተፍ እንዲሁም የሁለተኛ ደረጃ ት/ት ማጠናቀቅ ለፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና መብቶች የእውቀት ደረጃ ከፍ ማለት ጥብቅ ዝምድና እንዳላችው ያሳያል፡፡

መንስኤዎች እና ተፅዕኖዎች

አንድ ሰው ዝቅተኛ የጾታዊ እና የስነ ተዋልዶ ጤና (SRHR) እውቀት ሊኖረው የሚችልባቸው በርካታ ምክንያቶች አሉ፣ ከእነዚህም ውስጥ፡-

• የውይይት እጥረት፡- ወላጆች እና ልጆች በባህላዊም ሆነ በሌሎች (በተለያዩ )ምክንያቶች ስለፆታዊ ግንኙነት ላይወያዩ ይችላሉ።
• የጤና ስርዓት መሰናክሎች፡ የወሊድ መከላከያ እጦት እንዲሁም ውስን የጤና አጠባበቅ መሠረተ ልማት,በተለይም በገጠሪቱ የኢትዮጵያ ክፍል፣
• የጤና ተቋማት ተደራሽ አለመሆን
• የሰለጠኑ የጤና ባለሙያዎች ቁጥር በጣም አናሳ መሆን
• ዝቅተኛ ማህበራዊ ና ኢኮኖሚያዊ ደረጃ ለደካማ የጾታዊ እና የስነ ተዋልዶ ጤና (SRHR) እውቀት አስተዋፅዖ  ሊያደርግ ይችላል::

ተጽዕኖ

አካላዊ፡ በሰለጠነ የወሊድ አገልግሎት እጦት ምክንያት የእናቶች ሞት መጨመር።  (ባልታቀደ እርግዝና ምክንያት )ደህንነቱ ያልተጠበቀ ፅንስ ማስወረድ በኢትዮጵያ ለ7.2 በመቶው የእናቶች ሞት ፡ እንዲሁም የቅድመ ወሊድ እንክብካቤ እጦት, ለእናት እና ልጅ ሞት አደጋዎች መጨመር ከፍተኛ አስተዋጽኦ ያደርጋል።

አእምሮአዊ፡ ወጣት ሴቶች በህብረተሰቡ ግፊት ወይም ድጋፍ በማጣት ብዙ ጊዜ የአእምሮ ጤና ችግሮች ያጋጥሟቸዋል።

ያልተፈወሱ የአባላዘር በሽታዎች ወደ መሃንነት፤  የማህፀን ጠባሳ፤ ያለጊዜው መወለድ ፤ የማህፀን በር ካንሰር ፤ የማህፀን ፊስቱላ እና ለሎች ሥር የሰደደ በሽታዎችን ሊያስከትሉ ይችላሉ።

የተጎዱ ግለሰቦች የሚያጋጥሟቸው ማህበራዊ መገለሎች።

ኢኮኖሚያዊ፡- ቤተሰብም ሆነ አገሪቱ ኢኮኖሚያዊ ችግር ይገጥማቸዋል።

ብዙ ልጃገረዶች  ፅንስ በማስወረድ የሚመጡ ችግሮች እንዲሁም በቅድመ እርግዝና ምክንያት ትምህርታቸውን ያቋርጣሉ።

ቅድመ ምርመራ

የ ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና እና መብቶች ለመመርመር እና ለመፍታት አጠቃላይ የጤና አጠባበቅ አገልግሎቶችን እና መደበኛ ምርመራዎችን ይጠይቃል ፣

መደበኛ ምርመራዎች ማድረግ (ለምሳሌ ለአባላዘር በሽታዎች ወይም ለማህፀን በር ካንሰር)

ተደራሽ የቅድመ ወሊድ እና የድህረ ወሊድ እንክብካቤ

አጠቃላይ ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ትምህርት (comprehensive sexuality education)ፕሮግራሞች መሳተፍ

መፍትሄዎች  እና መከላከያ መንገዶች

የ ፆታዊ እና የስነ-ተዋልዶ ጤና እና መብቶች ተግዳሮቶችን  ለመፍታት እና ለመከላከል የሚከተሉትን ማድረግ ያስፈልጋል

የጤና አጠባበቅ ተደራሽነትን ማስፋፍት፡ የሞባይል ክሊኒኮች እና ቴሌ ሕክምና (ማህበራዊ እና ሌሎች ሚዲያዎችን )መጠቀም በገጠር ያለውን ክፍተት ሊያስተካክሉ ይችላሉ።