Written by ዶ/ር ሀሰነት ሬድዋን ሁሴን በጦር ሃይሎች ኮምፕርሄንሲቭ ሆስፒታል ጠቅላላ ሃኪም
Reviewed by ዶ/ር ኤደን ወርቃለማው(Psychiatrist)
አምፌታሚን አላግባብ መጠቀም በግለሰብ አካላዊ እና አእምሯዊ ጤንነት,ማህበራዊ ግንኙነቶች እና አጠቃላይ ደህንነት ላይ ከባድ መዘዝ ሊያስከትል ይችላል. እ.ኤ.አ. በ 2022 በአሜሪካ በተደረገው ብሔራዊ የመድኃኒት አጠቃቀም እና ጤና ዳሰሳ (NSDUH) መሠረት ወደ 4 ሚሊዮን የሚጠጉ ሰዎች በሐኪም የታዘዙትን አምፌታሚን አላግባብ መጠቀምን ዘግበዋል ፣ እና 1.8 ሚሊዮን ሰዎች በሐኪም የታዘዙ አበረታች አጠቃቀም ችግር አለባቸው።
አምፌታሚን ምንድን ነው?
አምፌታሚን የአበረታች መድሐኒት ምድብ ውስጥ የሚገኝ፣ ንቃት እና የሃይል ደረጃን ለመጨመር ባለው ችሎታ የሚታወቅ ንጥረ ነገር ነው ። የምግብ እና የመድሀኒት አስተዳደር (ኤፍዲኤ) ሃይፐርአክቲቪቲ ዲስኦርደር (ADHD) እና ናርኮሌፕሲን ለማከም አምፌታሚን መጠቀምን አጽድቋል።የአምፌታሚን ዓይነቶች
አምፌታሚን ሰልፌት ፣ የተቀላቀሉ አምፌታሚን ጨዎችን ፣ ዴክስትሮአምፌታሚን እና ሊስዴክሳምፌታሚንን ጨምሮ በርካታ አይነት አምፌታሚን አሉ ፣ እነሱም በሐኪም የታዘዙ መድኃኒቶች ናቸው ። ሜታምፌታሚንም በሐኪም ማዘዣ ይገኛል፣ነገር ግን በተለምዶ በመንገድ ላይ በዱቄት ወይም በክሪስታል መልክ ይሸጣል።
ከሃኪም ትዕዛዝ ውጪ በልምድ በሰፊ ደረጃ የሚወሰደው አምፌታሚን ጫት ነው። ጫት በሃገራችን በተለይ ባለፉት አስርት አመታት የፍጆታ መጠኑ በከፍተኛ ደረጃ የጨመረ ሲሆን በተለይ በወጣቱ የማህበረሰብ ክፍል አሳሳቢ በሆነ መልኩ ሲወሰድ ይስተዋላል።
በተለምዶ የሚታወቁት አምፌታሚን በሐኪም የታዘዙ መድኃኒቶች የሚከተሉትን ያካትታሉ:
- Adderall
- Dexedrine
- Vyvanse
- Desoxyn
በአምፌታሚን እና በሜትምፌታሚን መካከል ያለው ልዩነት ምንድን ነው?
ምንም እንኳን ዝምድና ቢጋሩም በተነፃፃሪ መጠን ከፍተኛ መጠን ያለው ሜታምፌታሚን ወደ አንጎል ስለሚገባ የበለጠ ኃይለኛ መድሃኒት ያደርገዋል። እና ሜታፌታሚን በአጠቃላይ ረዘም ያለ ነው. ሁለቱም አምፌታሚን እና ሜታምፌታሚን በተለይም ከፍተኛ መጠን በሚወስዱበት ጊዜ ከፍተኛ ጎጂ ውጤቶች ሊኖራቸው ይችላል።
የአምፌታሚን ሱስ ምንድን ነው?
የአምፌታሚን ሱስ ማለት አንድ ሰው በህይወቱ ወይም በጤንነቱ ላይ ከፍተኛ ችግር ቢፈጥርም አምፌታሚን መጠቀሙን ይቀጥላል ማለት ነው። አንዳንድ ምክንያቶች አንድ ሰው ለሱስ የመጋለጥ እድልን ይጨምራል።
ለሱስ የሚያጋልጡ ሁኔታዎች የሚከተሉትን ያካትታሉ:
- የአእምሮ ጤንነት ሁኔታ መታወክ
- አደንዛዥ ዕፅ እና አልኮል መጠቀም ወይም ከአቅመ አዳም በፊት መሞከር
- ወላጆች ወይም እኩዮች ዕፅ አላግባብ መጠቀም
- አሉታዊ ወይም አሰቃቂ የሕይወት ክስተቶች
- ጀነቲክስ
- በሐኪም የታዘዙ መድኃኒቶችን አላግባብ መጠቀም
የአምፌታሚን ሱስ ምልክቶች
- አምፌታሚን ለረጅም ጊዜ ወይም ከመጀመሪያው ከታሰበው በላይ በሆነ መጠን መውሰድ
- የማያቋርጥ ፍላጎት ወይም የአምፌታሚን አጠቃቀምን ለማቆም ወይም ለመቀነስ የተደረጉ ሙከራዎች አለመሳካት
- በማህበራዊ ግንኙነት ላይ ችግር ቢፈጥርም አምፌታሚን መጠቀምን መቀጠል
- አምፌታሚን ለመጠቀም ሲባል አስፈላጊ የሆኑ ተግባራትን መተው
- በአምፌታሚን አጠቃቀም ምክንያት በስራ፣ በቤት ወይም በትምህርት ቤት ኃላፊነቶችን መወጣት አለመቻል
- አምፌታሚንን ለማግኘት እና ለመጠቀም ወይም ከጉዳታቸው ለማገገም ከፍተኛ መጠን ያለው ጊዜ ማሳለፍ
- ከመጠን ያለፈ ምኞቶች ወይም አምፌታሚን የመጠቀም ከፍተኛ ፍላጎት መኖር
- በአደገኛ ሁኔታዎች ለምሳሌ በሚያሽከረክሩበት ጊዜ አምፌታሚን መጠቀም
- አምፌታሚንን በመጠቀም ምክንያት የስነ ልቦና ወይም የአካል የጤና ችግሮች የተከሰቱ ወይም የተባባሱ ቢሆኑም፤መጠቀሙን መቀጠል
- ለአምፌታሚን መላመድ ሲመጣ ከዚህ በፊት እንደነበረው ተመሳሳይ ውጤት እንዲሰማቸው በከፍተኛ መጠን መውሰድ
- አምፌታሚንን ከማቆም የመውጣት ልምድ።
አምፌታሚን አላግባብ ጥቅም ላይ የሚውለው እንዴት ነው?
ሰዎች በተለያዩ ምክንያቶች እና በተለያዩ መንገዶች አምፌታሚን አላግባብ ሊጠቀሙ ይችላሉ። የኮሌጅ ተማሪዎች ንቃትን ለመጨመር እና ለፈተና በሚያጠኑበት ጊዜ ትኩረትን ለማሳደግ ይወስዷቸዋል። አንዳንድ ሰዎች ደግሞ “ሀይ ለመሆን” ወይም ለመሞከር ሲሉ ማዘዣዎችን አላግባብ ሊጠቀሙ ይችላሉ።
አላግባብ መጠቀም፡ አንድ ሰው ከታዘዘለት በላይ ክኒኖችን ወይም እንክብሎችን በአፍ ሲወስድ ሊከሰት ይችላል።
የአምፌታሚን የጎንዮሽ ጉዳቶች ምንድ ናቸው?
ልክ እንደ ማንኛውም መድሃኒት, አምፌታሚን የጎንዮሽ ጉዳቶች አሉት. አንዳንዶቹ የተለመዱ ሲሆኑ ሌሎች ደግሞ በጣም አሳሳቢ ናቸው፣ በተለይም አላግባብ መጠቀም ወይም ከሌሎች እንደ አልኮል፣ ኦፒዮይድስ ወይም ሌሎች አነቃቂዎች ጋር በማጣመር መጠቀም ለከፍተኛ ጉዳት ያጋልጣል።
የተለመዱ የጎንዮሽ ጉዳቶች
በአብዛኛው ከአበረታች መድሃኒት ጋር የተያያዙ የጎንዮሽ ጉዳቶች የሚከተሉትን ያካትታሉ፡-
- ራስ ምታት።
- የሆድ ህመም፣ ማቅለሽለሽ እና ማስታወክ።
- ደረቅ አፍ።
- የመተኛት ችግር።
- የምግብ ፍላጎት ማጣት.
- የልብ ምት እና የደም ግፊት መጨመር።
ከባድ የጎንዮሽ ጉዳቶች
አንዳንድ ከባድ የአምፌታሚን የጎንዮሽ ጉዳቶች የሚከተሉትን ሊያካትቱ ይችላሉ፡-
- በእግር እና በጣቶች ላይ የደም ዝውውር ችግር።
- የኩላሊት ጉዳት።
- ማኒያ
- ቅዠቶች።
- ከባድ የልብ በሽታ
አምፌታሚን በከፍተኛ መጠን ወይም ከሌሎች አነቃቂ መድኃኒቶች ጋር ጥቅም ላይ ሲውል ከባድ የጎንዮሽ ጉዳቶች የመከሰታቸው አጋጣሚ ከፍተኛ ነው።
አምፌታሚን ከመጠን በላይ መውሰድ ይችላሉ
አዎን, አምፌታሚንን ከመጠን በላይ መውሰድ ለሞት ሊዳርግ ይችላል. ሰውነታችን በደም ውስጥ ከሚገባው በላይ አምፌታሚን ካለበት ይህ ወደሚከተሉት ይመራል፡-
- መንቀዥቀዥ
- የሰውነት ሙቀት መጨመር
- መንቀጥቀጥ
- ቅዠቶች
- የልብ እና የደም ዝውውር መቆም
አምፌታሚን የማቆም ምልክቶች
የአምፌታሚን ጥገኛነት የሚከሰተው ሰውነት በአምፊታሚን መኖር ሲላመድ ነው።አጠቃቀሙ በድንገት ከተቋረጠ ወይም በከፍተኛ ሁኔታ ከቀነሰ ሰውነት ያለ እሱ ለመስራት ስለሚቸገር የማቆም ምልክቶች ይታያሉ።
ከአምፌታሚን የመውጣት ምልክቶች የሚከተሉትን ያካትታሉ:
- ጥልቅ የሆነ የመረበሽ ስሜት
- በጣም ብዙ ወይም ትንሽ እንቅልፍ
- ግልጽ፣ ደስ የማይሉ ሕልሞች
- ድካም
- የምግብ ፍላጎት መጨመር
- እረፍት ማጣት ወይም በጣም ቀርፋፋ እንቅስቃሴ
የአምፌታሚን ሱስ ሕክምና
ለአበረታች መድሃኒት አጠቃቀም ችግሮች በማስረጃ ላይ የተመሰረቱ ህክምናዎች አሉ። ይህም የባህርይ ህክምናዎችን መጠቀምን ያጠቃልላል ይህም ወደ ማገገሚያ መንገድ ላይ ለመግባት እና የሚገባዎትን ህይወት ለመመለስ ወሳኝ ሊሆን ይችላል።
የአምፌታሚን ሱስ ሕክምና ፕሮግራሞች ብዙ በማስረጃ ላይ የተመሰረቱ የባህሪ ሕክምናዎችን ይጠቀማሉ። የእውቀት (ኮግኒቲቭ) ባህሪ ህክምና ለምሳሌ አንድ ሰው ስሜቱ፣ ሀሳቡ እና ባህሪው እንዴት እርስ በርስ እንደሚተሳሰሩ ለመረዳት ይጠቅማል።
የባህሪ ህክምናዎች በአጠቃላይ በሁሉም የሱስ ህክምና ደረጃዎች ላይ ጥቅም ላይ ይውላሉ
የሕክምና ደረጃዎች በሰፊው እንደሚከተለው ሊመደቡ ይችላሉ
- የአስተኝቶ ሕክምና። የታካሚ ማገገሚያ፣ አንዳንድ ጊዜ የመኖሪያ ህክምና ተብሎ የሚጠራው፣ ይበልጥ በተጠናከረ ሁኔታ በተቋሙ ውስጥ መኖርን ያካትታል። ይህ መቼት ከባድ ሱስ ላለው ወይም አብሮ ለሚከሰት የአእምሮ ጤና ሁኔታ ተስማሚ ሊሆን ይችላል።
- የተመላላሽ ሕክምና። የተመላላሽ ታካሚ ህክምና ብዙ ጊዜ ህክምናን በሳምንት ጥቂት ሰአታት መቀበልን ያካትታል፣ ይህ ዓይነቱ ህክምና መጠነኛ ሱስ ላለው ሰው ወይም የበለጠ የተጠናከረ ህክምና ለጨረሰ ሰው እድገትን ለማስቀጠል እና ያገረሸበትን ለመከላከል የሚረዳ ነው።
