የመማር እክል እና ዲስሌክሲያ (Learning Disability and Dyslexia)
በሚካኤል ታደሰ (በኢትዬዽያ ልብ ህሙማን መርጃ ማዕከል የኦፕሬሽን ክፍል ባለሙያ)
መግቢያ
በትምህርት የመማር ማስተማር ሂደት ወስጥ፣ ግለሰቦች መረጃን የሚያስተናግዱባቸው የተለያዩ መንገዶች በመማር እና እውቀትን በመያዝእክልበተለያዩአይነትእይታዎችይቃኛሉ።ከነዚህምመካከልዲስሌክሲያየማንበብእናየቋንቋክህሎትንበማግኘትላይተጽእኖየሚያሳድርልዩየሆነህመምአይነትነው።ይህመጣጥፍየዲስሌክሲያተኮርጥናትበማድረግውስብስብየመማርእክልጉዳዮችንለመፍታትይሞክራል።ከግንዛቤባሻገር፣የመማርእክሎችስለትምህርትያለንንግንዛቤየሚቀርፁየተለያዩየግንዛቤአድማሶችምስክርናቸው።በዚህዳሰሳአማካኝነት፣በዲስሌክሲያዙሪያያሉየተሳሳቱአመለካከቶችንለማጥፋት፣ይህምጥልቅግንዛቤንበማጎልበትበመማሪያአካባቢዎችውስጥእንዲካተትመንገድይከፍታል።ወደሁለገብየመማርእክልዓለምስንገባ፣እንቅፋቶችንበመስበር ፤ የበለጠግንዛቤያለውእናደጋፊየትምህርትመልክዓምድርንበማስተዋወቅየራሱንየሆነመንገድይከፍታል።
የመማር እክል እና ዲስሌክሲያ ምንድን ነው?
የመማር እክል
የመማር እክል ማለት የአንድ ግለሰብ መረጃ የማግኘት፣ የማቆየት ወይም በተለመደው መንገድ የመግለፅ ችሎታን የሚጎዳ የነርቭ በሽታ ነው። የማሰብ ችሎታ መቀነስን የሚያመለክት አይደለም; ይልቁንም የተለያዩ የግንዛቤ ሂደቶችን ያንፀባርቃል። የመማር እክል እንደማንበብ፣መጻፍ፣ሂሳብእናማመዛዘንባሉበተለያዩዘርፎችሊታይ ይችላል።የመማርእክልያለባቸውግለሰቦችየመማርልምዶቻቸውንለማመቻቸት እናየበለጠአካታችየትምህርትአካባቢንለማጎልበትልዩየማስተማሪያስልቶችእናመንገዶችይፈልጋሉ።
ዲስሌክሲያ (Dyslexia)
ዲስሌክሲያ በትክክለኛ መንገድ ቃላትን አቀላጥፎ መናገር አለመቻል፣ ደካማ የፊደል አጻጻፍ እና የመግለጽ ችሎታዎች የሚታወቅ የተለየ የትምህርት እክል ነው። በቋንቋ አቀነባበር ውስጥ የፎኖሎጂካል(phonological) ክፍልን በሚነኩ በኒውሮባዮሎጂ(neurobiology) ልዩነቶች ላይ የተመሰረተ ነው. ዲስሌክሲያያለባቸውግለሰቦችቃላትንለመግለጽ፣የተፃፉምልክቶችንለማወቅእናከቋንቋጋርየተያያዙክህሎቶችንለማዳበር ሊታገሉይችላሉ።እነዚህተግዳሮቶችቢኖሩም፣ዲስሌክሲያያለባቸውግለሰቦችእንደፈጠራ፣ችግርመፍታትእናሂሳዊአስተሳሰብባሉዘርፎችላይጥንካሬአላቸው።እንደልዩየንባብፕሮግራሞችያሉቀደምትመታወቂያእናየታለሙጣልቃገብነቶችየዲስሌክሲያውስብስብነገሮችንየሚሄዱግለሰቦችንየመማርውጤቶችንእናአጠቃላይደህንነትንበእጅጉሊያሳድጉይችላሉ።እነዚህንሁኔታዎችመረዳትየመማርእክልያለባቸውግለሰቦችሙሉአቅማቸውንእንዲደርሱየሚያስችላቸውደጋፊየትምህርትአካባቢዎችንለመፍጠርወሳኝነው።
የስርጭት መጠን
የመማር እክል እና ዲስሌክሲያ ስርጭት በአለምአቀፍ ደረጃ እና በተወሰኑ የአለም ክፍሎች ሊለያይ ይችላል። የአለም አቀፍ ግምቶች እንደሚያሳዩት ከ5-15% የሚሆነውህዝብየመማርእክልአለበት፣ነገርግንስርጭቱበትርጉሞች፣በግምገማመስፈርቶችእናበተጠኑየህዝብብዛትላይተመስርቶሊለያይይችላል።
በኢትዮጵያ፣ ልዩ የመማር እክል እና ዲስሌክሲያ የስርጭት ደረጃዎች በተለያዩ ምክንያቶች በቀላሉ ላይገኙ ይችላሉ፣ ከእነዚህም መካከል ውስን ምርምር፣ የተለያዩ የምርመራ መስፈርቶች እና እነዚህን ሁኔታዎች በመለየት እና በመገምገም ላይ ያሉ ተግዳሮቶች ይሄ ነው ብሎ ለመናገር ያዳግታል። ነገር ግን፣ ዲስሌክሲያንን ጨምሮ የመማር እክል ግንዛቤ በአለም አቀፍ ደረጃ እያደገ መምጣቱን ማወቅ በጣም አስፈላጊ ነው፣ ይህም ሁኔታ ያለባቸውን ግለሰቦች ለመለየት እና ለመደገፍ ጥረቶችን እየጨመሩ ነው።
መንስኤዎች
የመማር እክል እና ዲስሌክሲያ መንስኤዎች ዘርፈ ብዙ ናቸው። እነዚም በጠቅላላው የዘረመል፣ የነርቭ፣ የአካባቢ እና የትምህርት ሁኔታዎችን ተብለው ሊከፈሉ ይችላሉ። እነዚህን ሁኔታዎች መረዳቱ በነዚህ ሁኔታዎች ላይ የበለጠ አጠቃላይ እይታ እንዲኖር አስተዋጽኦ ያደርጋል፡-
- የዘረመል (Genetic Factors) ምክንያቶች፡–የመማርእክልውስጥጄኔቲክስ ተጽእኖ እንደሚያሳድር የሚጠቁሙመረጃዎችአሉ፣እነዚህሁኔታዎችበቤተሰብ ውስጥተመሳሳይ ታሪክባላቸው ግለሰቦችላይየመከሰትእድላቸውከፍያለነው።
- ኒውሮባዮሎጂካል(Neurobiological factors) ምክንያቶች፡የአንጎልመዋቅርእናተግባርልዩነትለትምህርትእክልአስተዋጽኦያደርጋል።ለምሳሌከድምጽአቀነባበርእናከቋንቋመረዳትጋርበተያያዙየአይምሮክፍሎችላይችግሮችሲኖሩ ዲስሌክሲያ ሊከሰትይችላል።
- የአካባቢ(Environmental factors) ሁኔታዎች፡–በእርግዝናወቅትወይምበለጋየልጅነትጊዜውስጥያሉመጥፎየአካባቢሁኔታዎችለምሳሌለመርዝመጋለጥ፣ወይምየተመጣጠነምግብእጥረትየመማርእክልእድገትላይተጽእኖያሳድራል።
- የነርቭ እድገት (Neurodevelopment) ምክንያቶች፡በቅድመወሊድምሆነበለጋየልጅነትጊዜውስጥበአእምሮእድገትየመጀመሪያደረጃዎችላይየሚያጋጥሙተግዳሮቶችበመማርውስጥየሚሳተፉየነርቭክፍሎችመፈጠርላይተጽእኖያሳድራሉ።
- የትምህርት (Educational) ምክንያቶች፡–በቂያልሆነወይምተገቢያልሆነየማስተማሪያዘዴዎችየመማርችግሮችንያባብሳሉ።ውጤታማድጋፍለመስጠትቀደምብሎመለየትእናጣልቃገብነትወሳኝናቸው።
የሚታዩ ምልክቶች
ዲስሌክሲያንጨምሮየመማርእክልክሊኒካዊገፅታዎችእንደየልዩየትምህርትየአካልጉዳት አይነትእናበተጎዳውግለሰብላይተመስርተውሊለያዩይችላሉ።ከመማርእክልእናዲስሌክሲያጋርየተያያዙአንዳንድአጠቃላይክሊኒካዊባህሪያት፡
የመማር እክል፡–
- የአካዳሚክቸግሮች፡ከግለሰቡየማሰብችሎታጋርበሚስማማደረጃእንደማንበብ፣መጻፍ፣ሆሄያት፣ሂሳብወይምምክንያታዊነትያሉየአካዳሚክክህሎቶችንየማግኘትችግር።
- የአእምሯዊችሎታዎች፡በአዕምሮአዊችሎታዎችእናበአካዳሚክስኬትመካከልያለውልዩነት፣ግለሰቦችብዙውንጊዜከአማካይእስከአማካኝበላይየማሰብችሎታአላቸው።
- ልዩነቶችንማቀናበር፡በእውቀትሂደትውስጥያሉልዩነቶች፤እንደየማስታወስ፣ትኩረት፣ድርጅትወይምችግርመፍታትያሉችግሮች።
- የቋንቋ ችግር፡–በቋንቋእድገትውስጥያሉተግዳሮቶች፣ይህምሃሳብንበቃልምሆነበጽሁፍየመረዳትወይምየመግለጽችግርሊሆንይችላል።
ዲስሌክሲያ፡–
- የማንበብ ተግዳሮቶች፡–ትክክለኛእናአቀላጥፎየቃላትማወቂያችግር፣ቃላትንየመግለጽእናየተፃፉምልክቶችንየማወቅችግርንያስከትላል።
- የፊደል አጻጻፍ ችግር፡–ደካማየፊደልአጻጻፍችሎታ፣ብዙውንጊዜበፎነቲክአጻጻፍውስጥባሉስህተቶችይታወቃል።
- የዘገየ የማንበብ መጠን፡–ዲስሌክሲያያለባቸውግለሰቦችያለሕመሙከእኩዮቻቸውጋርሲነጻጸሩበዝግታማንበብይችላሉ።
- የፎኖሎጂ (phonology) ሂደትጉዳዮች፡በንግግርቋንቋድምጾችንበማስኬድላይያሉተግዳሮቶች፣ፊደላትንከተዛማጅድምጾቻቸውጋርየማገናኘትችሎታንይጎዳሉ።
- የቃልመልሶማግኛችግሮች፡ቃላቶችንበፍጥነትየማስታወስእናየማውጣትችግር፣ይህምበንግግርእናበጽሁፍቋንቋላይተጽእኖይኖረዋል።
ምርመራ
በምርመራ ሂደት ውስጥ ብዙ እርምጃዎች በብዛት ጥቅም ላይ ይውላሉ:: ከእነዚህም ዉስጥ:-
- የትምህርትእናየእድገትታሪክ፡ስለግለሰቡየእድገትደረጃዎች፣የትምህርትታሪክእናማንኛውምተዛማጅየቤተሰብታሪክየመማርችግሮችመረጃመሰብሰብ።
- የእውቀት (ኮግኒቲቭ) ምዘና፡አጠቃላይየአእምሮስራንለመገምገምደረጃውንየጠበቀየግንዛቤፈተናዎችን፣እንደየቃልግንዛቤ፣የስራማህደረትውስታእናየሂደትፍጥነትንጨምሮ ማካሄድ።
- የአካዳሚክ ምዘና፡–እንደማንበብ፣መጻፍ፣ሆሄያትእናሂሳብባሉዘርፎችየአካዳሚክችሎታዎችንመገምገም፤ በአእምሮችሎታዎችእናበአካዳሚክስኬትመካከልያሉልዩነቶችሊያሳዩይችላሉ።
- የቋንቋ ምዘና፡–ከቋንቋጋርየተያያዙችግሮችንለመለየት፣ተቀባባይእናገላጭየቋንቋችሎታዎችንጨምሮ ሌሎች የቋንቋችሎታዎችንመመርመር ያስፈልጋል።
- የፎኖሎጂ (phonology) ሂደት ግምገማ፡–ለዲስሌክሲያ፤ የፎኖሎጂግንዛቤን፣የፎኖሚክግንዛቤንእናሌሎችየፎኖሎጂሂደቶችንመገምገምወሳኝነው።እነዚህግምገማዎችየሚያተኩሩትበንግግርቋንቋድምጾችንየመለየትእናየመቆጣጠርችሎታላይነው።
- ስነ ልቦናዊ እና ስሜታዊ ግምገማ፡– እንደ ትኩረት፣ ባህሪ እና ማህበራዊ-ስሜታዊ ደህንነትን የመሳሰሉ በትምህርት ላይ ተጽእኖ ሊያሳድሩ የሚችሉ የስነ-ልቦና እና ስሜታዊ ሁኔታዎችን መገምገም።
ተያያዥ ጉዳቶች
የመማር እክል፣ ዲስሌክሲያን ጨምሮ፣ በአካዳሚክ፣ በማህበራዊ እና በስሜታዊ ጎራዎች ወደ ውስብስብ ችግሮች ሊመሩ የሚችሉ የተለያዩ ፈተናዎችን ሊያመጣ ይችላል። አንዳንድ የተለመዱ ውስብስቦች የሚከተሉትን ያካትታሉ:
- የአካዳሚክትግሎች፡የመማርእክልያለባቸውግለሰቦችአጠቃላይየትምህርትእድገታቸውእናውጤታቸውላይተጽእኖየሚያሳድሩየአካዳሚክክህሎቶችንለማግኘትእናተግባራዊለማድረግችግርሊገጥማቸውይችላል።
- ለራስ ከፍ ያለ ግምት ማነስ፡–ቀጣይነትያለውየትምህርትተግዳሮቶችበተለይምግለሰቦችበአግባቡካልተደገፉወይምችግሮቻቸውካልታወቁ ለራስክብርዝቅተኛነትእናየብቃትማነስስሜትአስተዋፅዖያደርጋሉ፣።
- ማህበራዊ ማግለል፡–የመማርእክልበመግባባትእናበማህበራዊግንኙነቶችላይተጽእኖስለሚያሳድርጓደኝነትንበመፍጠርእናበመቆየትላይችግሮችሊፈጠሩይችላሉ።ማህበራዊመገለልበብስጭትስሜትወይምበተሳሳተግንዛቤምክንያትሊከሰትይችላል።
- የባህሪ ጉዳዮች፡–አንዳንድግለሰቦችከመማርችግርጋርተያይዞለሚፈጠርጭንቀትእናብስጭትምላሽየባህሪተግዳሮቶችንሊያሳዩይችላሉ።የትኩረትእናየትኩረትጉዳዮችለባህሪስጋቶችምአስተዋፅዖያደርጋሉ።
- ስሜታዊ ጭንቀት፡–ከትምህርታዊተግባራት፣ከማህበራዊመስተጋብርእናየሚጠበቀውንባለማሟላትስሜትምክንያትጭንቀት፣ድብርትወይምሌሎችስሜታዊጉዳዮችሊነሱይችላሉ።
- በወደፊትእድሎችላይየሚያሳድረውተጽእኖ፡ያልተመለሱየመማርእክሎችየወደፊትየትምህርትእናየሙያእድሎችላይተጽእኖያሳድራሉ፤ተገቢውድጋፍከሌለግለሰቦችከፍተኛትምህርትንወይምየተለየየሙያጎዳናዎችንለመከታተልፈተናዎችሊያጋጥሟቸውይችላሉ።
- የአቅምማነስስጋት፡ግለሰቦች የእውቀትአቅምቢኖራቸውምበትምህርታቸውሙሉአቅማቸውንበማይጠቀሙበት ሁኔታ ውጤታቸው ዝቅ ወደማለት ሊያመራይችላል።
- የተገደበየስራአማራጮች፡ተገቢውጣልቃገብነትከሌለየመማርእክልያለባቸውግለሰቦችዲስሌክሲያንንጨምሮበተወሰኑሙያዎችላይእንደየማንበብወይምየመጻፍሰፋያለሚናዎችባሉበትሁኔታላይበተመሰረቱሙያዎችላይፈተናዎችሊያጋጥሟቸውይችላሉ።
ሕክምናው (Treatment)
ዲስሌክሲያንን ጨምሮ የመማር እክልን መከላከል ፈታኝ ነው፣ ምክንያቱም ለእነዚህ ሁኔታዎች አስተዋፅዖ የሚያደርጉ ብዙ ምክንያቶች የዘረመል ወይም የኒውሮባዮሎጂ መሰረት ስላላቸው። ዲስሌክሲያን ጨምሮ የመማር እክል “መፈወስ” ባይቻልም የተለያዩ የሕክምና አማራጮች እና ጣልቃገብነቶች ግለሰቦች ከነዚህ ሁኔታዎች ጋር ተያይዘው የሚመጡ ችግሮችን እንዲቆጣጠሩ እና እንዲያሸንፉ ይረዳቸዋል። የሕክምና ዘዴዎች በተለምዶ ለግለሰብ ልዩ ፍላጎቶች የተበጁ ናቸው እና የሚከተሉትን ሊያካትቱ ይችላሉ::
- ቅድመ ምርመራ እና ጣልቃ ገብነት፡–
- ሊሆኑየሚችሉየመማርተግዳሮቶችንቀደምብለውለመለየትመደበኛየእድገትእናትምህርታዊምርመራዎችን መተግበር
ችግሮችይበልጥግልጽከመሆናቸውበፊትበመጀመሪያዎቹየችግሮችምልክቶችላይያነጣጠሩመፍትሄዎች መስጠት።
- ቅድመ ወሊድ እና ቅድመ ልጅነት እንክብካቤ፡–
- ጤናማ እርግዝናን ለማረጋገጥ የቅድመ ወሊድ እንክብካቤን ማበረታታት እና በነርቭ እድገት ላይ ተጽእኖ ያላቸውን የአካባቢ ሁኔታዎች ስጋትን መቀነስ, የእውቀት (ኮግኒቲቭ) እድገትንለመደገፍየቅድመልጅነትትምህርትንእናማበረታቻንማሳደግ።
- የወላጅ ትምህርት እና ድጋፍ፡–
- ስለልጅእድገትእናትምህርትያላቸውንግንዛቤለማሳደግ ለወላጆችየትምህርት ፕሮግራሞችንመስጠት።
- ድጋፍ ሰጪ የቤት ሁኔታን ለመፍጠር ለወላጆች መገልገያዎችን እና ድጋፍን መስጠት።
- የመምህራን ስልጠና እና ግንዛቤ፡–
- አስተማሪዎችየመማርችግሮችየመጀመሪያምልክቶችንእንዲያውቁእናበማስረጃላይየተመሰረተየማስተማርስልቶችንእንዲተገብሩማሰልጠን።
- ስለተለያዩየመማሪያዘይቤዎችእናስለግለሰባዊአቀራረብአስፈላጊነትበመምህራንመካከልግንዛቤንማዳበር።
- ማንበብና መጻፍ ማስተዋወቅ፡–
- የቋንቋእድገትንእናየማንበብዝግጁነትንለማሳደግየቅድመማንበብናመፃፍእንቅስቃሴዎችንማበረታታት።
- የድምፅግንዛቤንእናየመፍታትችሎታዎችንየሚያጎሉውጤታማየንባብፕሮግራሞችንመተግበር።
- አካታች ትምህርትን ማሳደግ፡–
- የተለያዩ የመማሪያ ስልቶችን እና ችሎታዎችን የሚያስተናግዱ የመማሪያ አካባቢዎችን መፍጠር ።
- መገለልንለመቀነስእናበግለሰብልዩነቶችላይአዎንታዊአመለካከትንለማዳበርስልቶችንመተግበር።
- የረዳት ቴክኖሎጂ ተደራሽነት፡–
- የመማርእክልያለባቸውንግለሰቦችበአካዳሚክተግባራቸውሊረዷቸውየሚችሉአጋዥቴክኖሎጂዎችንማግኘት።
- መደበኛ የጤና ምርመራዎች፡–
- አጠቃላይ ደህንነትን ለመከታተል እና በትምህርት ላይ ተጽእኖ ሊያሳድሩ የሚችሉ ማንኛቸውም ከጤና ጋር የተያያዙ ጉዳዮችን ለመፍታት መደበኛ የጤና ምርመራዎችን መርሐግብር ማውጣት ።
- የማህበረሰብ ድጋፍ ፕሮግራሞች፡–
- ለአደጋየተጋለጡወይምየመማርእክልያለባቸውልጆችላሏቸውቤተሰቦችመገልገያዎችን፣መረጃዎችንእናእርዳታንየሚያቀርቡየማህበረሰብድጋፍፕሮግራሞችንማቋቋም።
- ምርምር እና ድጋፍ፡–
- ስለ የመማር እክል መንስኤዎች እና የመጀመሪያ አመላካቾች ያለንን ግንዛቤ ለማሳደግ ቀጣይነት ያለው ምርምርን መደገፍ።
- በትምህርት ስርአቶች ውስጥ ቀደም ብሎ መለየት እና ጣልቃ ገብነት ቅድሚያ ለሚሰጡ ፖሊሲዎች እና ልምዶች መሟገት።
በስተመጨረሻም (Conclusion)
በማጠቃለያው፣የመማሪያአካልጉዳተኞችንውስብስብነትማሰስ፣ለዲስሌክሲያልዩትኩረትበመስጠት፣ለእነዚህሁኔታዎችአስተዋፅዖየሚያደርጉትንዘርፈብዙምክንያቶችንአጠቃላይግንዛቤንይጠይቃል።የተለያዩክሊኒካዊባህሪያትን፣ሊከሰቱየሚችሉችግሮችንእናያሉትንየተለያዩየምርመኸራእናየህክምናእርምጃዎችመርምረናል።የመማርእክል፣ዲስሌክሲያንጨምሮ፣በአካዳሚክ፣በማህበራዊእናበስሜታዊሁኔታዎችውስጥጉልህተግዳሮቶችንሊያመጣይችላል፣ይህምቀደምብሎየመለየትእናየተበጁጣልቃገብነቶችአስፈላጊነትንያሳያል።
ግንዛቤንበማሳደግ፣አካታችትምህርታዊልማዶችንበመቀበልእናበአስተማሪዎች፣በወላጆችእናበልዩባለሙያዎችመካከልትብብርንበማስተዋወቅለበለጠድጋፍሰጪአካባቢመንገድእንዘረጋለን።የመከላከያእርምጃዎች፣ፈታኝቢሆንም፣በቅድመምርመራ፣በወላጅትምህርት፣በአስተማሪማሰልጠኛእናበማህበረሰብድጋፍፕሮግራሞችዙሪያያተኮሩናቸው።
በመማር እክል ዙሪያ ያሉ ምስጢሮችን ስንገልጥ ግለሰቦች እንቅፋቶችን እንዲያሸንፉ እናበረታታለን፣ ቀጣይነት ባለው ምርምር፣ የግንዛቤ ማስጨበጫ ውጥኖች እና ለግለሰብ ድጋፍ ባለው ቁርጠኝነት፣ እያንዳንዱ ግለሰብ፣ የመማሪያ መገለጫቸው ምንም ይሁን ምን፣ ሙሉ አቅማቸውን ለመክፈት እና በትምህርታዊ ጉዟቸው እንዲበለጽጉ ለማድረግ እንጥራለን።
